De Nieuwe Kerk (1649) in Haarlem geldt als een van de meest bijzondere kerkgebouwen die na de reformatie voor de protestantse eredienst zijn gebouwd in de Republiek der Nederlanden. Het strenge, classicistische ontwerp is van Jacob van Campen, die in opdracht van het Haarlemse stadsbestuur een kerkgebouw maakte ter vervanging van de bouwvallige en krappe gotische Sint Annakapel. De toren (1613), opgetrokken in de decoratieve stijl van de Hollandse renaissance door stadsbouwmeester Lieven de Key, moest blijven staan.
De Nieuwe Kerk was in Haarlem het eerste stenen kerkgebouw dat speciaal voor de protestanten werd gebouwd; tot dan toe hadden de Haarlemse gereformeerden alleen gebruikgemaakt van een houten - sinds lang gesloopte - preekschuur buiten de stadswallen én natuurlijk de kerkgebouwen die in de middeleeuwen waren neergezet voor de rooms-katholieke godsdienst. Het splinternieuwe ontwerp van Van Campen leende zich bij uitstek voor een dienst waarbij alle aandacht niet naar het altaar ging, maar naar de bijbel. De kansel stond centraal opgesteld; vanuit alle hoeken in de kerkzaal was de predikant zowel zichtbaar als hoorbaar.

Nieuwe Kerk gezien vanuit het zuidoosten
Het ontwerp van Van Campen is een kruiskerk op een vierkant grondplan. Het Griekse kruis wordt gevormd door twee met houten tonnen overwelfde beuken; de hoeken hebben lagere cassettenzolderingen. Uitwendig komt de kruisvorm niet tot uiting, zoals bij vergelijkbare kerkgebouwen in Nederland wél het geval is, zoals de Oosterkerk in Amsterdam en de hervormde kerk van Oudshoorn. Aan de buitenzijde wekt de Nieuwe Kerk de indruk dat zij een eenvoudige zaalkerk met een lengteas is. Van Campen heeft dit vermoedelijk met opzet gedaan. Op die manier sloot de bestaande toren beter aan op zijn ontwerp, bovendien paste dit goed bij de symbolische lading die de architect aan zijn ontwerp gaf.