Paradiso/De Vrije Gemeente (1879-1880)
Weteringschans 6-8
G.B. Salm
Rijksmonument
Geschiedenis
In 1877 keerden twee predikanten, de gebroeders Hugenholz, gevolgd door circa 350 geestverwanten zich af van de Nederlands hervormde gemeente. Ze hadden bezwaren tegen de bindende geloofsbelijdenis en het naar hun mening te beperkte blikveld van de hervormde kerk. De vrijzinnigen wilden zich breder oriënteren en hadden ook belangstelling voor andere religies en levensopvattingen, zoals het boeddhisme en confucianisme. Bij hen was nog nauwelijks sprake van een kerk in de eigenlijke zin, men kwam enkel bijeen voor de gemeenschappelijke geloofsbeleving. Ze kenden daarom ook geen predikant, maar een voorganger en een toespraak kwam in de plaats van de preek. Aanvankelijk kwam de door hen opgerichte Vrije Gemeente bijeen in een gehuurd lokaal in een sociëteitsgebouw, later Maison Stroucken geheten, het weer latere theater Bellevue aan de Marnixstraat/Leidsekade.
Terreinen langs de Singelgracht
Vervolgens kon de Vrije Gemeente een van de terreinen langs de Singelgracht kopen dat was vrij gekomen nadat de uit 1658 daterende stadswal was geslecht. Het bouwterrein lag naast het Huis van Bewaring (in 1847 de eerste cellulaire gevangenis van Nederland, met daarnaast het uit 1890 daterende kantongerecht, nu politiek centrum De Balie) terwijl op een aantal verderop gelegen terreinen drie villa’s werden gebouwd. Schuin tegenover het gebouw van de Vrije Gemeente verrezen het Barlaeus gymnasium (1885), de Industrieschool voor Vrouwelijke Jeugd (1881) en een rij deftige burgerhuizen. Deze concentratie van gebouwen uit het laatste kwart van de negentiende eeuw bepaalt ook nu nog het stadsbeeld.
Prijsvraag
De Vrije Gemeente schreef voor het architectonisch ontwerp een besloten prijsvraag uit onder een zestal vooraanstaande architecten. Geen van de ontwerpen voldeed echter aan de vereiste criteria, en de eerste prijs werd derhalve niet toegekend. Maar na overleg met L.H. Eberson, een veelgevraagd en invloedrijk jurylid bij bouwkundige prijsvragen, ging de voorkeur uit naar het ontwerp dat onder het motto “Begin” was ingezonden door de architect G.B. Salm. Gerlof Bartholomeus Salm (1831-1897) stond bekend als een vrij behoudend maar degelijk en praktisch ingestelde bouwmeester. Zijn capaciteiten kwamen tot hun recht bij de ontwerpen van fabrieken en andere utiliteitsgebouwen, hoewel hij, vaak in samenwerking met zijn zoon Abraham Salm (1857-1915), ook ander soort bouwopdrachten uitvoerde, van arbeiderswoningen tot en met kerken en villa’s. Van het oeuvre van G.B. Salm zijn nog bewaard gebleven onder andere de twee villa’s Plantage Middenlaan 23-25 (1865), de wintertuin van café-restaurant Krasnapolsky (1879), ettelijke gebouwen van Artis (1868-1883) en de ‘dolerende’ kerk aan de Keizersgracht (1888), de laatste twee projecten weer in samenwerking met A. Salm GBzn.
'Begin'
Op 24 mei 1879 ging de eerste paal de grond in, bijna een jaar later, om precies te zijn op 2 mei 1880 was de bouw voltooid. De kerk was, overeenkomstig het motto van het prijsvraagontwerp, “Begin”, geïnspireerd op de vroege kerkarchitectuur, uit zowel de vroegchristelijke als de Romaanse periode. G.B. Salm werd geadviseerd door zijn zoon Abraham die op dat moment aan de Ecole des Beaux-Arts in Parijs studeerde. Na een onderzoek in de Bibliothèque Nationale noemde hij zijn vader allerlei voorbeelden van Franse romaanse architectuur die als uitgangspunt voor het ontwerp van de Vrije Gemeente konden dienden, zijn betoog larderend met schetsen. G.B. Salm liet zich echter ook inspireren door de vroegchristelijke bouwkunst. Wellicht hield deze keuze voor vroege kerkelijke bouwkunst verband met de nieuwe start die de vrijzinnigen wilden maken.