De Willibrorduskerk door de eeuwen heen
Willibrordus, een Engelse monnik, vertrekt in 690 met 11 metgezellen uit Ierland om bij de Friezen het christendom te prediken. Hij maakt in 704 kennis met Aengilbald, een Frankische edelman. Aengilbald schenkt hem een groot stuk land in de buurt van Waderloo (Waalre). Het strekt zich uit tot waar nu Borkel en Schaft liggen. De giftbrief van Aengilbald aan Willibrord is het oudste bewaard gebleven document dat over Noord-Brabant gaat.
In 712 (ongeveer) wordt een houten kerk gebouwd op de plaats waar nu nog de Oude Willibrorduskerk staat.

Een stenen kerk
Rond 1100 wordt op dezelfde plaats een stenen kerk gebouwd. De muren zijn van tufsteen uit de Eifel, de bouwstijl is Romaans (kleine, van boven ronde ramen).
In 1425 wordt de kerk groter gemaakt. Er komt een priesterkoor bij (een stuk van de muren is nog te zien) en de muren worden verhoogd. Er komen Gothische ramen in (groter, en spits van boven), de Romaanse worden dichtgemaakt. In deze bouwfase wordt voor het eerst baksteen gebruikt.
In 1469 is het alweer nodig om de kerk groter te maken. Er wordt een extra stuk aangebouwd en er komt een bakstenen toren in Kempische stijl bij.


In protestantse handen
Van 1648 tot 1798 is de kerk in handen van de protestanten. De katholieken gaan eerst ter kerke bij de Achelse Kluis, over de grens met België, en daarna gebruiken zij een schuurkerk aan de Bolksheuvel.
De kerk wordt in 1854 nog eens uitgebreid maar is aan het begin van de twintigste eeuw alweer te klein geworden. Dit is in 1924 het sein voor de bouw van de Grote Willibrorduskerk aan de Markt. Na de inwijding van deze nieuwe kerk (1929) wordt het oude kerkje aan zijn lot overgelaten en raakt in verval. In 1939 wordt de gemeente Waalre eigenaar en worden er plannen voor restauratie gemaakt.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt de restauratie plaats. Omdat inmiddels resten van het Romaanse gebouw zijn ontdekt, wordt de oude kerk zo gerestaureerd dat van alle drie belangrijke verbouwingen (ca. 1100, 1425 en 1469) iets te zien blijft. Zoals het kerkje er nu bij staat, heeft het er vroeger nooit uitgezien!

Gedachtenismonument
Na de Tweede Wereldoorlog is de gerestaureerde Oude Willibrorduskerk monument voor de Brabantse gesneuvelden geworden. De namen van alle Brabanders die in de Tweede Wereldoorlog (maar ook daarna, bijv. in Ned. Indië en voormalig Joego-Slavië) zijn omgekomen, staan gegraveerd in hardhouten borden. Ieder jaar op 4 mei worden met Dodenherdenking kransen gelegd bij het graf midden in de kerk.

De vier grote gebrandschilderde ramen zijn na de restauratie in de kerk geplaatst en passen bij de functie van herdenkingsmonument. Zij stellen virtus (moed), concordia (eendracht), fortitudo (kracht) en prudentia (voorzichtigheid) voor. Boven de toreningang is een raam geplaatst met als thema Vrede en vrijheid onder het Huis van Oranje. Boven het altaar zit een madonnaraampje (in de tijd van Willibrord was de kerk gewijd aan Maria).

Gedeelten van het uurwerk zijn nog uit de tijd dat de toren werd gebouwd.
In de Tweede Wereldoorlog zijn de kerkklokken door de Duitsers omgesmolten voor de oorlogsindustrie. In de toren hangt een nieuw carillon dat door het Brabantse bedrijfsleven is geschonken. De beiaard wordt regelmatig bespeeld.

De foto's bij dit artikel komen uit de collectie van Waalres Erfgoed