Fossiele otters Noordzeebekken dateren ca. 9000 jaar geleden


Dick Mol (Natuurhistorisch Museum Rotterdam) en Hans van der Plicht (Rijksuniversiteit Groningen en Universiteit Leiden)


Steeds meer resultaten komen beschikbaar van onderzoek aan de fossiele zoogdierresten van de Noordzeebodem. Ons inzicht van de verschillende fauna’s die ooit op verschillende tijdstippen de Noordzee bevolkten groeit met de dag. Onlangs werden resten van een diersoort gedateerd aan de Rijksuniversiteit Groningen, waarvan nog geen dateringen van de Noordzee beschikbaar waren. De 14C resultaten vermeerderen onze kennis over opgeviste en op het strand van onze kust gevonden zoogdierresten aanzienlijk. Voor het eerste werd aan de hand van de Noordzeefossielen aangetoond dat de otter in beken en rivieren in wat nu de Noordzeebodem voor Zuid-Holland is geweest, bevolkt werden door otters. Bijna negen duizend jaar geleden.




Inleiding


De Noordzee is rijk aan fossiele beenderen van ijstijdzoogdieren. De meeste tanden en skeletdelen worden aan land gebracht als bijvangsten van de boomkorvisserij. De eerste artikelen verschenen al in 1874 over een mammoetkerkhof voor de kust van Zeeland. Voor de aanleg van Maasvlakte 2 zijn grote hoeveelheden sediment van de Noordzeebodem gewonnen. De verwachting werd indertijd uitgesproken dat er wel eens heel veel resten van ijstijdzoogdieren als mammoeten en neushoorns te voorschijn zouden komen bij deze zandwinning. Als die fossielen zouden goed bruikbaar zijn voor landschapsreconstructies en dergelijke. Tussen het Havenbedrijf van Rotterdam en Het Natuurhistorisch werd een convenant gesloten. In dit convenant is vastgelegd dat de fossiele overblijfselen die door het Havenbedrijf veiliggesteld worden, ondergebracht worden in de collecties van Het Natuurhistorisch. Inmiddels is de collectie fossiele zoogdieren in de afgelopen twee jaren aanzienlijk toegenomen. Op 9 september 2011 werd de collectie uitgebreid met een bijzondere vondst. Een deel van een schedel van een diersoort die nog niet eerder in het zandwingebied voor de Maasvlakte 2 was opgevist. Een fraai fossiel van een otter, Lutra lutra (Linnaeus, 1758).


Een mix van Pleistoceen en Holoceen


Door de boomkorvisserij worden vooral grote skeletdelen, slagtanden en kiezen van grote zoogdieren opgevist. Hetgeen aan land gebracht wordt, is een mix van zoogdierfossielen uit het Tertiair en Kwartair. Op basis van morfologie kunnen de resten aan verschillende diersoorten worden toegeschreven. Aan de hand van de determinaties kunnen fauna’s gereconstrueerd worden. Een fauna van de Noordzee die relatief goed bekend is bestaat uit de wolharige mammoet, de wolharige neushoorn, het wilde paard, het reuzenhert, de steppewisent en grote roofdieren zoals beren, wolven, hyena’s en steppeleeuwen. Deze fauna wordt over het algemeen aangeduid als de mammoetfauna. Een fauna die in dit deel van Noordwest Europa de koude en droge mammoetsteppe (een koude, droge boomloze grasvlakte met meanderende rivieren en beken) bevolkte, omstreeks 50.000 tot 30.000 jaar geleden. Van de kleinere zoogdieren, die aanwezig moeten zijn geweest in deze mammoetfauna, hebben we eigenlijk weinig kennis. Hun resten worden niet opgevist, of niet aan boord van de vissersschepen herkend. De overblijfselen van kleine zoogdieren zoals de bever, de otter, de haas en andere kleine dieren zoals muizen en lemmingen, om er maar een paar te noemen, kunnen we wel vinden op het strand. Om onze kustlijn te beschermen worden met grote regelmaat zandsuppleties uitgevoerd. Er worden grote hoeveelheden zand van de Noordzeebodem opgebaggerd en dat sediment wordt op de kustlijn aangebracht. Ook hier geldt dat we dan te maken hebben met sedimenten uit het gehele Kwartair. Dus ook weer een mix van jong en oud door elkaar. Zo weten we dat als Laat-Kwartaire sedimenten in de Noordzeebodem niet alleen resten van dieren uit het Pleistoceen bevatten, maar ook uit het begin van het Holoceen (Vroeg-Holoceen), die dan veel jonger zijn (tussen 11.500 en 7.000 jaar oud).


Strandsuppleties voor de kust van Zuid-Holland

Langs de kust van Zuid-Holland zijn in de loop der jaren al heel wat van deze kustversterkingen aangebracht, onder andere bij Hoek van Holland en onlangs bij de aanleg van De Zandmotor voor de kust tussen Ter Heijde en Kijkduin. Het strand van Hoek van Holland is inmiddels een vermaarde vindplaats van fossielen uit het Tertiair en vooral het Kwartair: resten van fossiele zoogdieren in overvloed. Donny Chrispijn uit Hoek van Holland is een gepassioneerde verzamelaar van fossiele zoogdierresten. Hij heeft in de loop van een aantal jaren een fraaie collectie zoogdierresten van het strand bij Hoek van Holland bijeengebracht. Daarin bevinden zich vooral resten van diersoorten uit het Pleistoceen, uit de mammoetfauna. Maar ook resten van kleinere dieren waarvan we niet weten of ze in die mammoetfauna thuishoren, of in een jongere fauna, die uit het begin van het Holoceen, toen het landschap en de biotoop er al heel anders uitgezien moeten hebben. Uit een periode waarin dat deel van de Noordzeebodem bevolkt werd met mensen. Moderne mensen die intensief gejaagd moeten hebben op het grote wild uit die tijd: oerossen, reeën, edelherten, elanden en wilde zwijnen. Resten uit die fauna zijn goed bekend en ook gedateerd. In de collectie van Donny Chrispijn, maar ook in de collectie van Bram Langeveld, bevinden zich een groot aantal resten van otters. Maar hoe oud die precies zijn, was tot voor kort niet bekend. Hoorden zij in de mammoetfauna thuis, met een ouderdom tussen 50.000 en 30.000 jaar, of in die fauna uit het Holoceen? De eerste auteur is enige jaren geleden gestart met een onderzoek aan de otterresten uit de twee eerder genoemde collecties. Een van de kaken van een otter is gebruikt voor destructief onderzoek. Dat wil zeggen dat wij de kaak van Donny Chrispijn mochten gebruiken voor een 14C datering. Deze kaak is onder registratienummer CM-DM 142 ingezonden aan het Centrum voor Isotopen Onderzoek in Groningen. Daar is door de tweede auteur een 14C datering uitgevoerd. De ouderdom van de datering, bekend onder laboratorium-nummer GrA-52433, bedraagt 8300 +/- 40 BP in 14C jaren. Die moeten vervolgens naar kalenderjaren worden omgezet. Dat is in dit geval enigszins problematisch vanwege het zogenaamde reservoireffect wat bij viseters optreedt. Er zit minder 14C in de zee en in de rivieren dan in de atmosfeer, met als gevolg dat vissen ouder lijken dan organismen die op het land leven. Behalve als deze organismen voornamelijk vis eten, zoals de otter: die wordt daardoor ouder. Bovengenoemde datering moet voor dit effect nog gecorrigeerd worden. Met hoeveel, dat moet verder onderzoek nog uitwijzen. Met de nodige ervaring kunnen we zeggen dat de otter ongeveer 9000 jaar geleden moet hebben geleefd.

Een klein nadeel van deze vondst is dat de precieze vindplaats in de bodem van de Noordzee niet bekend is. Deze vondst heeft als oorsprongsgebied het door ons genoemde Eurogeulgebied, dat kan de vaargeul richting Rotterdamse Haven zijn, maar ook ten zuiden of ten noorden daarvan. Maar een ding is wel duidelijk: de otter van het strand van Hoek van Holland hoort niet thuis in de mammoetfauna en heeft een Vroeg-Holocene ouderdom. Een mooi resultaat.


Gericht korren in het zandwingebied Maasvlakte 2

Op 9 september 2011 is er onder auspiciën van het Havenbedrijf gericht gekord op archeologische en paleontologische objecten in het zandwingebied van Maasvlakte 2. Daarvoor is de Eurokotter BRA 7 ingezet. Dat is al enkele keren eerder gedaan en de paleontologische vondsten zijn opgenomen in de collectie van Het Natuurhistorisch in Rotterdam. Ook hier geldt dat het hoofdzakelijk om grote skeletdelen gaat uit de bekende mammoetfauna. Op deze dag wordt er echter een groot deel van een schedeltje van een marterachtige opgevist, met bijna alle gebitselementen er in. Alles wordt zeer nauwkeurig vastgelegd. Het is uit Track 12 en de coördinaten luiden: 52º 00’ 51.40’’ N; 3º 55’ 19.50’’ E. ’Dezelfde avond is deze vondst gedetermineerd als een beschadigde schedel van een otter, Lutra lutra (Linnaeus, 1758). Een spectaculaire vondst, want dergelijke zaken kennen we nog niet van de Noordzeebodem. Wel zijn er een aantal skeletdelen van de ledematen van de otter opgevist in het gebied rond de Bruine Bank, maar van het zandwingebied, dat grenst aan de zuidzijde van de bekende Eurogeul is de otter nog onbekend. Een belangrijke vraag luidt: is deze vondst uit de mammoetfauna, dus uit het Pleistoceen, of hoort deze thuis in het begin van het Holoceen? We weten immers niet precies uit welke zandlaag deze vondst stamt. Een 14C datering kan dus uitkomst bieden. Opnieuw is er een klein monster van het schedeltje onder registratienummer CM-DM 141 ingezonden aan het laboratorium in Groningen. Begin februari 2012 komt de uitslag: GrA-52432 en de ouderdom bedraagt 8825 +/- 45 BP (in 14C jaren). Opnieuw dus een otter die geleefd heeft in het begin van het Holoceen. Met andere woorden, een otter die niet thuishoort in de mammoetfauna.

Tot nu toe zijn er van de grote hoeveelheid fossiele zoogdierresten van de bodem van de Noordzee geen aanwijzingen dat de otter, Lutra lutra, die wel bekend is uit het Pleistoceen, deel heeft uitgemaakt van de Pleistocene mammoetfauna. Een fauna die de zuidelijke bocht van de huidige Noordzee in een periode tussen 50.000 en 30.000 jaar geleden bevolkte. Uit een periode dat dit deel van Europa, toen de Britse Eilanden nog met het continent van Europa verbonden waren bestond uit uitgestrekte kale grasvlakten. Met meanderde rivieren en beken waarin de otter zich zeker thuis gevoeld moet hebben. Maar, we hebben nu wel een eerste vondst van een otter van een precieze locatie van de Noordzeebodem, en waarvan we zeker weten dat de otter daar geleefd moet hebben omstreeks negen duizend jaar geleden. Ja, andere aanwijzingen dat de mens toen ter tijd daar actief gejaagd heeft staan vast. Heeft de toenmalige bewoner van dit gebied gejaagd op otters? Toekomstig onderzoek zal dit moeten aantonen.

NMR9991-7708

De beschadigde schedel van de otter, Lutra lutra, is opgenomen in de collectie van Het Natuurhistorisch te Rotterdam en is geregistreerd onder nummer: NMR9991-7708. Om verder onderzoek niet in de weg te staan is het schedeltje niet geïmpregneerd met een prepareermiddel.


Literatuur

Voor hen die geïnteresseerd zijn in de fauna’s die ooit de Noordzeebodem bewoonden en over 14C dateringen aan fossiele beenderen die opgevist zijn van die Noordzeebodem verwijzen wij naar:

Mol, D., J. de Vos, R. Bakker, B. van Geel, J. Glimmerveen, H. van der Plicht & K. Post. 2008. Kleine encyclopedie van het leven in het Pleistoceen: mammoeten, neushoorns en andere dieren van de Noordzeebodem. Veen Magazines, Diemen. 1-233.

Mol D. & K. Post. 2010. Gericht korren op de Noordzee voor de zoogdierpaleontologie: een historisch overzicht van de uitgevoerde expedities. Cranium 27, 2, 14-28.

Mol, D., A. Verhagen & H. van der Plicht, 2010. Mammoeten en neushoorns van twee vindplaatsen uit het stroomgebied van de Oer-Maas gecorreleerd. Cranium, 27, 2, 49-57.




Adressen auteurs:

Dick Mol
Research associate
Natuurhistorisch Museum Rotterdam
Westzeedijk (Museumpark)
3015 AA Rotterdam

Prof. J. van der Plicht
Centrum voor Isotopen Onderzoek, Rijksuniversiteit Groningen
Nijenborgh 4
9747 AG Groningen
en
Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden
Postbus 9515
2300 RA Leiden.